Kinderen snappen dondersgoed wat oorlog is, ouders moeten er niet omheen draaien

Om kinderen die opgroeien in onveilige gezinssituaties te helpen, moet veel meer geïnvesteerd worden in snelle en adequate behandelmogelijkheden voor ouders. Als de hulpverlening zich niet richt op de ouders, zijn de kinderen kind van onze rekening. In alle opzichten.

Je zou kunnen denken dat meer aandacht hebben voor kinderen die opgroeien in onveilige gezinssituaties, betekent dat de hulpverlening deze kinderen meer behandeling zouden moeten aanbieden. Geen vreemde gedachte, toch is het oneerbiedig gezegd dweilen met de kraan open als er niet eerst wordt gekeken naar de onderliggende problematiek van de ouders. Hulpverleners kunnen niet van kinderen verwachten dat ze openlijk vertellen over de problemen in het gezin terwijl ze tegelijkertijd haarscherp aanvoelen dat hun ouders die pijn nog niet aankunnen.

Ouders uit deze gezinnen krijgen nu veel te weinig behandeling die echt werkt. Vaak ontbreekt het professionals die met ouders werken aan de veiligheid, aan kennis over huiselijk geweld en trauma, waardoor de kern van de problemen niet wordt ontdekt. Gebeurt dit wel en er komt een verwijzing voor behandeling, dan zijn er lange wachtlijsten of zorgen inhoudelijke, financiële en/of praktische barrières ervoor dat de behandeling niet van de grond komt.

Zo menen behandelaren soms onterecht dat het eerst veilig moet zijn om te kunnen behandelen, kunnen veel ouders uit deze gezinnen het eigen risico niet bepalen, en zijn er weinig GGZ organisaties die rekening houden met de vervoers- en kinderopvangmoeilijkheden waar ouders tegen aan lopen.

Ondertussen lijden de kinderen nog steeds onder de gezinssituatie en behandeling voor de kinderen brengt daar weinig verandering in.

Meer kennis kan professionals helpen om het geweld bespreekbaar te maken en de onderliggende problemen beter in kaart te brengen, maar kennis alleen is niet voldoende. Gezinnen schamen zich en uit angst voor de gevolgen, laten ze niet alles zien. Er zou meer kruisbestuiving van kennis en vaardigheden moeten plaatsvinden, bijvoorbeeld een medewerker van het Wijkteam of Veilig Thuis die samen optrekt met een traumabehandelaar. Dit zal leiden tot een betere analyse en indien nodig kan meteen doorgepakt worden op de behandeling.

Het is aan organisaties om hun medewerkers ruimte te geven om meer te kunnen samenwerken en aan de politiek om dit betaalbaar te maken. Zorgverzekeraars en gemeenten zouden de handen inéén moeten slaan om gezinsgerichte zorg mogelijk te maken in plaats van naar elkaar te wijzen voor vergoeding van de zorg voor deze doelgroep. Uiteindelijk werkt dat ook kostenbesparend.

Naast het gelijktijdig aanpakken van uiteenlopende problemen die kunnen spelen in gezinnen waar huiselijk geweld speelt, is het belangrijk dat álle betrokkenen de ruimte krijgen om te leren van hun levenservaringen en hun regulatievaardigheden te versterken.

Hulpverleners, medisch professionals, politie, justitie, reclassering, gemeenten en ervaringsdeskundigen werken samen met gezinnen aan het doorbreken van de cirkel van huiselijk geweld. Voor zowel de professionals als de gezinsleden geldt, dat hun ervaringen in het leven van invloed zijn op de manier waarop zij op elkaar reageren.

Mensen hebben elkaar nodig om kalm te kunnen blijven of weer te worden. In onze ontwikkeling leren we zelfregulatie pas na vele ervaringen van co-regulatie, dat wil zeggen in afstemming met anderen weer kalm kunnen worden. Zelfs als we geleerd hebben om onszelf te reguleren, blijven we ons hele leven lang behoefte hebben aan co-regulatie, zeker wanneer stress toeneemt. Wanneer mensen ontregelen, zijn dus steunende relaties, interacties en verbindingen nodig. Dan kan nieuw gedrag ervaren, geleerd en geoefend worden. Dat geldt voor de gezinnen waarin de spanning kan oplopen, maar ook voor de professionals die veel meemaken in hun werk.

Escalerende interacties en fysiek geweld

Ingrijpende jeugdervaringen vormen een belangrijke risicofactor voor agressief gedrag en gedragsproblemen. Zeker wanneer er een gebrek is aan beschermende jeugdervaringen die de negatieve gevolgen van ingrijpende jeugdervaringen kunnen verminderen en veerkrachtig functioneren kunnen versterken.

Mensen zijn vaak geneigd om met uitsluitende reacties te reageren op agressie, zoals afwijzing, het verbreken van contact en straffen. Dit terwijl erkenning van de onderliggende emoties, co-regulatie en verbinding noodzakelijk zijn voor ontwikkelingskansen. Dat vraagt om samen verder te kijken dan signaalgedrag en niet vanuit automatische reacties te reageren. Deze reacties kunnen de onveiligheid namelijk vergroten en secundaire pijn toevoegen. Een goede, gezinsgerichte, gedeelde verklarende analyse is daarom onmisbaar.  

Samen reguleren

Wanneer je als professional vele ervaringen van co-regulatie opdoet in je team en de organisatie waar je werkt, wanneer hier in je opleiding ruimschoots aandacht voor is geweest en je blijft leren van de ervaringen die je opdoet – je eigen triggers, stressreacties en bronnen van steun en kracht – is er ruimte voor het vergroten van je zelfregulatievaardigheden.

Om de ‘cirkel van geweld’ te doorbreken kunnen gereguleerde en reflecterende professionals, naast het samen verminderen van bronnen van stress, uitleg geven over de gevolgen van toxische stress, bijdragen aan de vermeerdering en intensivering van steunbronnen en de gezinsleden ondersteunen in de verdere ontwikkeling van hun (co-)regulatievaardigheden.

Dat Nederland fors is gedaald op de internationale kinderrechten-ranglijst is helaas niet verrassend. Al jaren luiden hulpverleners de noodklok. De zorg moet beter georganiseerd worden in Nederland.

Sinds 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor jeugdzorg en dit was een startsein voor een toename in wachtlijsten en tekorten in budgetten. Gemeenten ervaren veel stress, er wordt hierdoor ingezet op beter en goedkoper. Echter blijkt dit al jarenlang een utopie.

Potjes die opraken maken dat de meest kwetsbare kinderen buitensporig lang moeten wachten. Daarbij komt dat we specialisten missen op de juiste plekken en de maatschappij steeds complexer wordt. De meest kwetsbare kinderen worden hierdoor rondgepompt in een systeem dat faalt. De ellenlange gesprekken over veranderingen in de jeugdzorg hebben vooralsnog tot geen enkele verandering geleid.

Laat deze ranglijst een realisatie-moment zijn voor politiek Den Haag. Er staan kwetsbare kinderen te wachten op goede hulp. Tijd om met een duidelijke visie door te pakken, er is urgentie is geboden.

Het rapport van SCP en CPB maakt duidelijk dat de risico’s van het regeringsbeleid bij de kinderen komen te liggen: de toegankelijkheid wordt aanzienlijk verhoogd en het scheppen van een ontwikkelingsgericht klimaat lijdt eronder. In het voorgenomen beleid verschuift de regering de noodzakelijke aandacht voor ontwikkelingsachterstand naar arbeidsparticipatie. Dat moeten we dus precies niet doen, we moeten investeren in ontwikkelingskansen van kinderen, zeker van de meest kwetsbaren.

Kinderen staan onder druk en zij halen uit dit overheidsbeleid juist geen voordeel. Het beleid zet in op midden- en hoge inkomensgezinnen en draagt zo juist bij aan leerachterstanden van kwetsbaardere kinderen en daarmee hun maatschappelijke kansen. De gezinnen waarin zij opgroeien, vooral met een laag inkomen, niet-werkende ouders of een sociaal beperkte draagkracht, profiteren helemaal niet van het nu ingezette beleid. Deze kinderen lopen risico’s op schade in hun ontwikkeling.

Het rapport zet wat we weten, mede op basis van internationaal onderzoek (OESO) en know-how in ons eigen land (o.a. Buitenhek, SER), nog eens goed op een rij. Kinderen hebben behoefte aan het stimuleren van hun ontwikkeling en hebben recht op gelijke kansen.

Kwalitatieve kinderopvang op jonge leeftijd versterkt de cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen en heeft een maatschappelijke meerwaarde. Het draagt bij aan de ontwikkeling van ‘algemeen aanvaarde waarden en normen in de samenleving’ om er deelgenoot van te kunnen zijn.

Stel daarom de ontwikkeldoelen voor kinderen centraal in de kinderopvang. Dat is namelijk haar kernkwaliteit. Het in 2021 opgestelde ‘Besluit kwaliteit kinderopvang’ zou hierin leidend kunnen zijn. Deze stelt bij het bieden van een verantwoorde opvang een aantal criteria: dat rekening wordt gehouden met de ontwikkelingsfase waarin kinderen zich bevinden, een sensitieve en responsieve omgangswijze, respect voor de autonomie van kinderen, grenzen stellen aan en structuur bieden voor het gedrag van kinderen, zodat kinderen zich emotioneel veilig en geborgen kunnen voelen.

Kinderopvang dient een plek te zijn waar kinderen spelenderwijs hun motorische, cognitieve, taal - en creatieve vaardigheden ontwikkelen. En niet in het minst hun sociale vaardigheden en interacties.

Hiervoor zijn goed geschoolde pedagogische medewerkers nodig en dat is in de huidige arbeidsmarkt een punt van zorg. Ook vormen de gemeentelijke verschillen in toegankelijkheid van kinderopvang en de arbeidseis voor opvang obstakels voor de kwetsbare gezinnen.

Een kwalitatieve ontwikkelingsgerichte benadering, met handvatten om tot een verantwoorde realisatie te komen, kennen we, hebben we, maar verdwijnt in de plannen. Ergo: let op de kleintjes.

Het is een strategische zet: het vingertje wijzen naar ouders omdat zij te snel psychologische hulp zouden zoeken. Het leidt af van de daadwerkelijke oorzaak, waar Van Ooijen notabene zelf onderdeel van uitmaakt. Het opzwepende meet- en prestatie beleid in Nederland is ontstaan door ambitieuze plannen in de politiek. 

Dit schadelijke beleid heeft inmiddels het dieptepunt bereikt. Denk aan de cito’s en de hieruit voortvloeiende prestatiedruk. Kinderen ontwikkelen buitensporige stress; ze voelen de druk om constant te moeten presteren.

Denk ook aan de invoering van het zogenaamd ‘passende onderwijs’, terwijl we momenteel in de hoogste piek zitten van thuiszittende kinderen. Puur omdat er geen passend onderwijs te vinden is voor deze groep kinderen.

Wanneer gesignaleerd wordt dat een peuter geen blokjes kan stapelen wordt verwezen naar een psychologische onderzoek en kinderen die drukker zijn dan gemiddeld worden geadviseerd hier maar eens naar te laten kijken. Immers is het lastig om met ‘druk’ gedrag goed te kunnen meekomen in de rat race. Als ouder sta je vaak klem. 

Zo’n ambitieus toets- en meetbeleid eist zijn tol en leidt tot een wildgroei aan psychische klachten. Een toename aan inzet van psychologische hulp is hierdoor goed te begrijpen.

Het is te gemakkelijk om deze verantwoordelijkheid af te schuiven naar ouders. Het idealistische politieke beleid om alles in een grafiek te willen proppen werkt inmiddels averechts. Het zou van Ooijen sieren wanneer hij zijn hand in eigen boezem steekt en de politiek eens flink opschudt. Een duidelijker signaal dan ‘toename van psychologische hulp’ krijg je niet. 

Elke acht dagen komt een vrouw in Nederland om het leven, vaak naar aanleiding van huiselijk geweld. In de gemeente Rotterdam is dit aanleiding om een officier van justitie zich enkel en alleen te laten wijden aan zaken van huiselijk geweld, meldt NPO radio 1. Het is een geweldig initiatief, maar voor een effectieve aanpak van huiselijk geweld moet er niet alleen ingezet worden op bestraffen, maar vooral ook op behandelen.

Door alleen te bestraffen en niet te behandelen, worden dit soort ernstige misdrijven niet bij de oorzaak aangepakt. Hierdoor blijven patronen van geweld zich herhalen en worden deze van ouder op kind overgedragen. Soms met een fatale afloop tot gevolg.  

Gezinnen waarbij sprake is van huiselijk geweld krijgen momenteel onvoldoende (trauma)behandeling. Dit komt doordat er te vaak nog gedacht wordt dat behandeling tijdens een crisis niet mogelijk is. Hierdoor wachten hulpverleners eerst tot de situatie ‘stabiel’ is voordat zij beginnen aan (trauma)behandeling. Maar in veel van de gezinnen waar huiselijk geweld speelt wordt het nooit stabiel als je niet gaat behandelen.

Natuurlijk kan je niet gaan behandelen als er niet eerst aandacht is voor de acute veiligheid. Maar het één sluit het ander niet uit. Kijk daarom naar wat al wél mogelijk is en zet in op samenwerking tussen de verschillende partijen. Waarbij je naast aandacht voor de veiligheid en de inzet van crisisinterventies, ook zo snel mogelijk inzet op behandeling. Juist tijdens een crisis zijn mensen extra gevoelig voor verandering.